Ηθικοί «υπήκοοι» και ανήθικος «ηγεμόνας»: είναι δυνατόν στη σημερινή εποχή;

Πόσο καλές είναι σήμερα οι Μακιαβελλικές αντιλήψεις;

Συνάντησα σήμερα στο δρόμο μια φίλη και πιάσαμε τη συζήτηση. Της είπα πόσο σοκαρισμένος είμαι τον τελευταίο καιρό καθώς διαπιστώνω - για μια φορά ακόμα - τον αμοραλισμό πολλών πολιτικών ακόμα και του ίδιου του πρωθυπουργού. Πόσο εντυπωσιασμένος είμαι που οι πολίτες δεν σοκάρονται και δεν αντιδρούν όταν ο πρωθυπουργός επιλέγει να διοικεί τη χώρα με το ψέμα, την εξαπάτηση, τη μη τήρηση των υπεσχημένων. Προσπάθησα να της εξηγήσω πόσο βαθιά πεπεισμένος είμαι ότι ο «ηγεμόνας» στην εποχή μας θα πρέπει να είναι πρότυπο ηθικής συμπεριφοράς, ώστε να μπορεί έτσι να εμπνέει και να παραδειγματίζει τους «υπηκόους» του. Της είπα ακόμα πόσο τραγικά αντιφατικό βρίσκω ένας μη ηθικός «ηγεμόνας» να αναμένει οι «υπήκοοί» του να συμπεριφέρονται με ηθικό τρόπο και να πράττουν το σωστό. Πόσο υποκριτικό και μάταιο βρίσκω ένας ψεύτης «ηγεμόνας» να αναμένει από τους «υπηκόους» του να είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις  τους, όπως π.χ. το να πληρώνουν τους φόρους που τους αναλογούν και το να δέχονται να υπηρετήσουν στον στρατό της πατρίδας τους. Διερωτήθηκα, τέλος, ποιο είναι μεγαλύτερο κακό: τα ψέματα του «ηγεμόνα» ή η φοροδιαφυγή των «υπηκόων». Η φίλη κούνησε μελαγχολικά το κεφάλι της. Χωρίσαμε γιατί και οι δυο μας έπρεπε να πάμε στις δουλειές μας.

Στο γραφείο λίγο αργότερα είχα να διεκπεραιώσω υποθέσεις ασθενών μου. Όμως, το μυαλό μου πολιορκούσε συνέχεια η μορφή και το έργο του Niccolò Machiavelli (1469-1527) και ιδιαίτερα το πιο διάσημο και πιο αμφιλεγόμενο από τα έργα του, το βιβλίο «Ο Ηγεμόνας» (Il Principe). Σκέφτηκα μάλλον συνειρμικά τον Μακιαβέλλι και τον «Ηγεμόνα» του αφού ήταν ακριβώς αυτό του το έργο που χάρισε στον συγγραφέα τη φήμη του ανήθικου κυνικού. Ο Μακιαβέλλι αφιέρωσε και χάρισε εκείνο το μικρό βιβλίο - ένα κυνικότατο βιβλίο γεμάτο από συμβουλές για το πώς κάποιος μπορεί να κερδίσει ισχύ και εξουσία και να τις διατηρήσει - στον νεαρό ηγεμόνα της Φλωρεντίας Lorenzo de' Medici (εγγονό του Lorenzo του Μεγαλοπρεπούς, του λαμπρότερου ηγεμόνα από τους Μεδίκους) το 1517, ελπίζοντας να τον ευχαριστήσει.  Ο «Ηγεμόνας» και οι ιδέες του σοκάρισαν τη διανόηση της Αναγέννησης που διαπνεόταν από την πίστη στον ουμανισμό και στη δύναμη του ανθρώπινου νου. Ο μόλις 20 ετών Lorenzo αγνόησε το βιβλίο και ο Μακιαβέλλι αποσύρθηκε πάλι στη villa του μελετώντας αρχαίους ιστορικούς και φιλοσόφους και συνεχίζοντας το συγγραφικό του έργο. Ήταν ένα πολύ λαμπρό μυαλό. Πολιτικός φιλόσοφος και δημόσιο πρόσωπο (statesman), στρατιωτικός ηγέτης, θεατρικός συγγραφέας, γραμματέας της Φλωρεντίας (Repubblica Fiorentina) και μάλλον θεμελιωτής της πολιτικής επιστήμης. Ο αείμνηστος Παναγιώτης Κανελλόπουλος τον αποκαλεί «μέγα λογοτέχνη» (“Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος”, τόμος II, σελίδα 375, Αθήνα 1976).

Σε τι συνίσταται όμως ο δικός μου σημερινός συνειρμός, οι δικές μου μελαγχολικές σκέψεις; Όπως έγραψε, λοιπόν, ο συντάκτης της αμερικανικής εφημερίδας The Washington Post Andrew Curry το 1999 σε άρθρο του με τίτλο “Political Morality”: «Το όνομα Niccolo di Bernardo Machiavelli φέρνει στον νου την ουσία της ανηθικότητας. Το να ονομάσουμε κάποιον Μακιαβελλικό σημαίνει ότι τον κατηγορούμε ότι βάζει το συμφέρον και την επιτυχία μπροστά από τις αρχές». Στο ίδιο άρθρο, ο καθηγητής του Georgetown University Bruce Douglass σημειώνει: «Ο “Ηγεμόνας” έχει γίνει σύμβολο ενός τρόπου δράσης στην πολιτική που συχνά αντιλαμβανόμαστε ως μη ηθικό (amoral), αν όχι ως ανήθικο (immoral)». Αλλά ποιες είναι μερικές από τις πολιτικές συμβουλές του Μακιαβέλλι στον «Ηγεμόνα»; Ιδού ένα μικρό απάνθισμα: «Είναι πολύ καλύτερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν όταν δεν μπορούν να υπάρχουν και τα δύο». «Ένας σωστός κυβερνήτης… δεν μπορεί και δεν πρέπει να κρατάει τον λόγο του όταν μια τέτοια τακτική συνέπειας είναι εναντίον του συμφέροντός του και όταν οι λόγοι που τον έκαναν να υποσχεθεί έχουν αρθεί. Και αν οι άνθρωποι ήσαν όλοι καλοί, μια τέτοια διακυβέρνηση δεν θα ήταν καλή. Αλλά αφού οι άνθρωποι είναι ένας θλιβερός σωρός και δεν θα κρατήσουν τις υποσχέσεις τους προς εσένα, δεν χρειάζεται κι εσύ ομοίως να κρατήσεις τις υποσχέσεις σου προς αυτούς». «Ο ηγεμόνας δεν πρέπει να ανησυχεί για την καταδίκη της σκληρότητάς του όταν το ζήτημα είναι να κρατήσει τους υποτελείς του ενωμένους και πιστούς». Ο δε Παναγιώτης Κανελλόπουλος (“Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος”, τόμος II, σελίδα 380, Αθήνα 1976) προσθέτει ένα ακόμα απόσπασμα, απολύτως χαρακτηριστικό των αντιλήψεων που διατυπώνει ο Μακιαβέλλι στον «Ηγεμόνα»: «Ο καθένας γνωρίζει ότι είναι άξιος επαίνου ένας ηγεμόνας που μένει πιστός στο λόγο του και ενεργεί πάντοτε έντιμα… Η πείρα, όμως, στις μέρες μας δείχνει ότι μεγάλα πράγματα κατόρθωσαν μόνον οι ηγεμόνες εκείνοι που δεν λογάριασαν πολύ το λόγο που είχαν δώσει, και που τάραξαν τα μυαλά των ανθρώπων με το δόλο. Αυτοί, στο τέλος, κέρδισαν το παιχνίδι και όχι εκείνοι που ρύθμιζαν τη διαγωγή τους με βάση την εντιμότητα».

Από την Αναγέννηση, τις ημέρες του Μακιαβέλλι και τον «Ηγεμόνα» έχουν περάσει 500 χρόνια. Έχουν μεσολαβήσει η Μεταρρύθμιση, η Επιστημονική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση και η Βιομηχανική Επανάσταση που άλλαξαν δραματικά τις κοινωνίες και τις κοινότητες των ανθρώπων στην Ευρώπη. Ωστόσο, το κλίμα αυθαιρεσίας και σκανδάλων πολλών κυβερνήσεων, σε όλον τον κόσμο, κάνουν τον «Ηγεμόνα» ένα διαρκώς επίκαιρο ανάγνωσμα. Επίκαιρα παραμένουν και τα σχετικά ερωτήματα που βρίσκουμε μπροστά μας. Ο σκοπός αγιάζει άραγε τα μέσα στην πολιτική ζωή; Και ποια είναι αυτά τα μέσα; Και οι «υπήκοοι» στις μέρες μας πόσα μέσα θα ανεχτούν; Θα ανεχτούν και το ψέμα και την εξαπάτηση και την ασυνέπεια και τον κυνισμό; Πόσες φορές οι «υπήκοοι» θα συμβιβαστούν με τέτοια μέσα προκειμένου να επιτευχθεί κάποιος υποτίθεται ανώτερος, κάποιος «εθνικός» σκοπός; Και αν δεν πρέπει να συμβιβαστούν – όπως εγώ πιστεύω – τι πράττουν άραγε για να δείξουν τη διαφωνία τους με έναν δημόσιο βίο χωρίς στοιχειώδεις αρχές; Και, επιτέλους, είναι δυνατόν στις μέρες μας ένας ανήθικος «ηγεμόνας» να απαιτεί να είναι ηθικοί οι «υπήκοοι» και να περιμένει να είναι αυτοί μόνο συνεπείς στις υποχρεώσεις τους;

24 Μαΐου 2016 

  

Ακολουθήστε μας στο facebook και στο twitter: